Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (Dehb) Nedir?
DEHB; dikkat dağınıklığı, yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan aşırı hareketlilik ve dürtüsellik (fevrilik) belirtileri ile giden; bu problem davranışların çocuğun hayatını olumsuz etkileyecek kadar yoğun ve yaygın olması ile kendini gösteren nörogelişimsel bir bozukluktur.
Çocuk ve ergenlerde DEHB görülme sıklığı %5-10 arasındadır. Erkek çocuklarda daha sık görülmektedir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu’nun nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte en sık nedeni genetik yatkınlıktır diyebiliriz. DEHB genetik yatkınlık nedeni ile kişinin beyninde dikkatin sürdürülmesini ve davranış kontrolünü sağlayan beyin bölgelerin gelişiminde aksaklık olması sonucu ortaya çıkabilir. Annenin gebelikte sigara , alkol kullanımı veya yoğun stres yaşaması, prematürite, düşük doğum ağırlığı gibi durumların varlığının da DEHB ortaya çıkma riskini arttırdığı bilinmektedir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu hatalı anne-baba tutumlarının yol açtığı bir disiplin sorunu değildir. Diğer bir deyişle DEHB olan çocuklar aileleri tarafından kural konamamış, düzgün yetiştirilememiş, “şımarık” çocuklar değillerdir. DEHB temel olarak bir tür bilişsel işlevler sorunudur. DEHB’li çocuklar beyinlerindeki davranış kontrolünden sorumlu “stop düğmesi” düzgün çalışmayan çocuklardır.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (Dehb) Belirtileri Nelerdir?
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu’nda üç temel problem alanı tanımlanmaktadır; dikkat eksikliği, hiperaktivite (aşırı hareketlilik) ve dürtüsellik (fevrilik). Bu üç temel belirtinin yanı sıra gelişimsel, duygusal, öğrenme ve hareketleri planlama ile ilgili sorunlar ve motivasyon düşüklüğü gibi ek belirtiler de sıklıkla eşlik eder.
Dikkat Eksikliği Alt Boyutu;
Dikkati; öğrenme için odaklanabilmek becerisi, öncelikleri ayırt etme, uyanıklığı ayarlama, kendini ve eylemlerini kontrol edebilme gibi bir dizi zihinsel süreç olarak tanımlayabiliriz.
DEHB’de konsantre olamama, dikkatin kısa süreli oluşu, çabuk dağılma söz konusudur. Özellikle detaylara odaklanmakta güçlük, çok fazla dikkatsizce basit hata yapma, unutkanlık, eşyalarına sahip çıkamama, örneğin yazı yazma gibi uzun zaman alacak ve zorlayıcı görevlerden kaçınma bu alanla ilgili yaşadıkları zorluklar arasındadır.
Ebeveynlerden en sık duyduğumuz yakınmalar; “dalgın”, “unutkan”, “bizi duymuyor, defalarca aynı şeyi söylememiz gerekiyor”, “derse dikkatini vermiyor”, “çok basit hatalar yapıyor”, “yanında oturmazsan dersi asla tamamlayamaz”, “ödevleri bitirmek saatler sürüyor” ya da bazen tam tersini görürüz; 10 dakika içerisinde hızlıca ödevlerini bitirip pek çok yanlış yaparlar.
Peki neden bazı çocuklar odaklanmakta bu kadar zorlanıyorlar?
Dikkatin sürdürülmesinden sorumlu olan iki sistem vardır. İlki “odaklanma” sistemidir. ikincisi ise dikkatini başka yöne kaymasını engelleyen “fren” sistemidir. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunda temel sorunun fren sisteminde olduğunu söyleyebiliriz. Yani etraftan gelen ses, ışık, hareket veya zihninden geçen düşünceler çok daha şiddetli algılanır. Bu da dikkatin dağılmasına neden olur. Kimi zaman aileler çocuklarının her ayrıntıya dikkat ettiğini, kendilerinin fark etmediği şeyleri bile fark ettiklerini söyler. Bu durum dikkatin iyi olduğunu göstermez, aksine fren sisteminin çalışmadığına, dikkatin tavşan gibi zıpladığında dair bir kanıttır.
Aileler için bir diğer kafa karıştırıcı durum da şudur; çocuğun istediği zaman çok güzel odaklanıyor olmasıdır. Örneğin bazı DEHB’li çocuklar saatlerde bilgisayar oynayabilir. Tam da bu noktada aslında DEHB’nin “hiperfokus” belirtisinden bahsetmiş oluruz. Yani DEHB’li bir çocuk ilgi alanı dahilinde olan, keyif aldığı aktivitelerde normalden daha fazla odaklanabilir. Ancak zihne sıkıcı gelen aktivitelerde (dersler gibi) dikkatini toplamakta ve sürdürmekte zorlanacaktır.
Tabi ki her odaklanma güçlüğü nedeni “Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)” değildir ve çok farklı ruhsal sorunda da dikkatsizlik bir belirti olarak eşlik edebilir. Sorunun neden kaynaklandığı bir Çocuk ve Genç Psikiyatristi tarafından yapılacak psikiyatrik değerlendirme ile tespit edilebilir.
Hiperaktivite ve Dürtüsellik Alt Boyutu;
Bu grupta tanımladığımız belirtiler sürekli kıpır kıpır olma, yerinde duramama, sürekli hareket etme isteği, uzun süre aynı yerde oturamama, koşturup durma, eşyaların üzerine tırmanma şeklinde görülür. Çok konuşma, sessiz bir şekilde oynamaya çalışmakta güçlük diğer özellikleridir. Dürtüsellikten kastettiğimiz ise düşünmeden eyleme geçme, acelecilik, sırasını bekleyememe, sabırsızlık, düşünmeden konuşma, iki kişi konuşurken araya girme, sorulara tamamlamadan cevap vermek gibi özellikler ile kendini gösterir.
Hiperaktivite ve dürtüsellik alt boyutuyla ilgili olarak ebeveynlerden en sık duyduğumuz yakınmalar “çok hareketli”, “uzun bir süre yerinde oturamaz”, “yemek yerken bile sürekli dolaşıyor”, “ayağı dursa eli durmuyor”, “masada sürekli kıpırdanıyor”, “çok ısrarcı”, “istediğini yaptırana kadar ısrar ediyor”, “telefonla bile konuşamıyorum”, “sürekli araya giriyor”, “çok acele ediyor” ve “arkadaşları ile konuşmaktan dersi dinlemiyor”… liste bu şekilde uzayıp gider. Tüm bu belirtileri değerlendirirken dikkat etmemiz gereken bazı durumlar söz konusudur. İlk olarak tüm bu saydığımız belirtilerin 2-4 yaş dönemindeki çocuklar için çoğunlukla normal kabul edebileceğimiz davranışlar olduğunu unutmamalıyız. Bir diğer dikkat etmemiz gereken durum bu belirtilerin bir veya ikisinin varlığının her çocukta görülebileceğidir. Bizlere bu davranışların Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu kaynaklı olduğunu düşündüren şeyler pek çoğunun bir arada olması, şiddetinin fazla olması ve her şeyden önemlisi çocuğun hayatını olumsuz etkiliyor olmasıdır.
Dehb (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) Tanısı Nasıl Konulur?
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu tanısı bir Çocuk ve Genç Psikiyatristi tarafından yapılan değerlendirmeler ile konulur. Özellikle DEHB Belirtilerinin birden fazla ortamda gözlenip gözlenmediği, belirtilerin şiddeti, yoğunluğu ve en önemlisi çocuğun/gencin hayatını ne kadar olumsuz etkilediğine bakarak tanı koymak gerekir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) klinik gözlem sonucunda teşhis edilse de tanı koymaya yardımcı psikolojik ve psikometrik testler de mevcuttur.
En sık kullanılan yardımcı testler: “MOXO Dikkat Testi”, “nöropsikolojik test bataryası” ve “WİSC-R , WİSC-IV” gibi zeka testlerinin alt parametreleridir. Klinik pratiğimde en sık tercih ettiğim test “Moxo Dikkat Testi”dir.
MOXO Dikkat Testi; dikkat, zamanlama, hareketlilik ve dürtüsellik alanlarında objektif değerlendirme yapılması amaçlı geliştirilmiş, bilgisayar başında uygulanan bir testtir. Gerekli görülmesi halinde çocuğun kapasitesinin, öğrenme, dikkat ve algılama becerilerinin değerlendirilebildiği WİSC-R ve WİSC-IV gibi zeka testleri de uygulanabilir. Ayrıca ebeveynler ve öğretmenler tarafından doldurulan ölçekler aracılığı ile alınan bilgiler ile klinik değerlendirmelerde elde edilen veriler karşılaştırılarak problemin boyutu ortaya konulur.
Son olarak bilmemiz gereken, DEHB tanısına yardımcı olabilecek herhangi bir kan, idrar tahlili veya BT,EEG,MR gibi bir görüntüleme yönteminin OLMADIĞIDIR!!!
